Etkin dinleme, konuşanın anlattığından anladığımızı, kendimizden bir şey katmadan konuşana kendi sözcüklerimizle geri iletmektir, demiştik. Neleri geri iletebiliriz?
1- Konuşanın duygularını (Arkadaşına kızmışsın).
2- Düşüncelerini (Ondan öç almayı düşünüyorsun).
3- Duygu ve düşüncelerini birlikte (Kızdığın için karşılığını vermeyi düşünüyorsun).
4- Bunları yakalayamamışsak (sık olmamak kaydıyla) içeriği de geri iletebiliriz. (Hani arkadaşın seni oynatmadığı için sen de onu oynatmayacağını söylüyorsun.)
Etkin dinlememiz için konuşanın açık değil, kodlu konuşması gerektiğini biliyoruz. Peki, bir iletinin kodlanmış olduğunu nasıl anlarız?
1- Duygu yüklü ve net değilse (Çok kötüyüm).
2- Yersiz ve zamansızsa (Güzel bir sohbet sırasında “Ölmek nasıl bir şey?”)
3- O kişiden beklemediğimiz bir şeyse, anlamsızsa “Anne saat kaç?”
SON ÖRNEĞİ ELE ALALIM:
Çocuk: Anne saat kaç?
Anne: (Çocuğunun saati okuyabildiğini, kolunda ve odasının duvarında saati olduğunu bilirse, aslında çocuğunun saati sormadığını bunun bir kod cümlesi olduğunu anlar ve bunu kendine göre çözer.) Çizgi filmine daha çok zaman var.
Çocuk: Onun için sormadım, karnım acıktı da…
Etkin dinleme bu örnekte olduğu gibi yanlış anlama ve anlaşılma olanağı bırakmaz.
Etkin dinleme görünen sorundan gerçek soruna ulaştırır.
“ANLAŞILMAK YARALARA İYİ GELEN BİR MERHEM GİBİDİR”
Geçmiş yıllardaki grup çalışmalarımdan birinde bir annenin yaşantısı bunu çok iyi anlatıyor: Kış mevsimine rastlayan bir bayram tatilinde Sapanca’daki tatil evlerine gitmişler. Dönüş için üst katta hazırlanırken 5 yaşındaki kızının bahçeden gelen canhıraş feryadını duymuş. Çocuk koşarken ayağı takılmış ve küçük bir kayanın üzerine düşmüş. Hava soğuk olduğu için üzerinde kalın bir eşofman olmasına karşın düşmenin şiddetinden göğsü zedelenmiş ve eşofmanın üstünde bile birazcık kan izi varmış. Babası “Yok bir şey, geçti işte, artık sus” derken çocuk ağlamasını daha da yükselttiğinde anne yanlarına ulaşmış ve kızını okşayarak “Kim bilir canın ne kadar çok acımıştır” demiş ve küçük kızı aniden susmuş.
(Nedir burada çocuğun ağlamasını durduran? Annesinin sözleri ile acısı mı geçmiştir? Hayır. Ama annesinin onun neler hissettiğini anlamış olmasıyla gönlünün acısı geçmiştir. Anlaşılmış olmak çocuk ruhu için -aslında hepimiz için- yaralara iyi gelen bir merhem gibidir.)
Aile, arabalarına binip İstanbul’a dönerlerken küçük kız ara ara yine ağlama krizlerine girmeye başlamış. Annesi de her seferinde “Halâ canın acıyor?” diyor, çocuk susuyor ve 1-2 dakika sonra yine ağlamaya başlıyormuş. Bir yandan baba da eşine “N’oldu etkin dinleme?” derken anne çocuğunun canının yanmasından başka da bir sorunu olabileceğini düşünmüş ve “Sen galiba korkuyorsun” demiş. Minik kız hemen “Eveeet, acaba kalbim de delinmiş midir?” deyivermiş. Baba derhal arabayı yolun kenarına park edip kalbinin göğüs kafesi içinde nasıl korunduğunu vb. anlattıktan sonra çocuk rahatlamış ve yol boyunca bir daha ağlamamış.
Etkin dinleme, çocuğun sorununu sahiplenmesine, çözerek büyümesine ve kendine olan güveninin artmasına neden olur:
Gordon öğretisi ile tanıştığımda, bunu halka açık seminerlerle insanlara duyurmaya çalışıyordum. Bir yuva sahibi sanıyorum bu yolla beni buldu ve okulunda bu çalışmaları yapıp yapamayacağımı sordu. Gordon öğretisinin sonuçlarını görebilmek için bu yuvayı pilot alan olarak ele aldım ve çalışmalara başladık. Tüm veliler ve öğretmenler tanıtımdan sonra grup çalışmalarına istekle katıldılar. Yuva ve veliler çocuklardaki olağandışı gelişmeleri gördükçe heyecanlanıyorlardı. Ancak velilerin bir kaygıları vardı ve şöyle dile getiriyorlardı: “Şimdi her şey çok iyi. Çünkü evde de yuvada da duygu ve düşüncelerini rahatça söylüyorlar, rahatça hayır diyebiliyorlar, ama ilkokula gittiklerinde ne olacak? Bizim çocuklar uzaydan gelmiş gibi olmayacaklar mı?” Ben de onlara, “Bu yöntemle atılgan bireyler yetiştireceğiz. Atılgan bir birey ne ezilir, ne de ezer ve mutlaka zorda kaldığında kendine bir çıkış yolu bulur. Yaşayıp göreceğiz” demiştim. Ve gerçekten yaşayıp çok güzel şeyler gördük. Sırası geldiğinde örnekleri paylaşacağım.
Şimdi, sonradan çok iyi dost olduğum, çok iyi bir eğitimci olan ve bu öğretiyi yaymaya çalışan yuvanın sahibinin etkin dinlemesinin çocuğu nasıl büyüttüğü ve sorun çözücü hale getirdiği örneği paylaşayım:
Üç minik kız bahçedeki kaydırağın üzerindeki pilatformda evcilik oynuyorlarmış. Merdivenin altında bir oğlan çocuk da kendisini oyuna aldırmak için kızlara dil döküyormuş. Ama kızlar her öneriye “Hayır” diyerek onu geri çeviriyorlarmış. Çocuk ne yapacağını bilemez durumdayken Ayşe öğretmeninin kendilerini izlediğini görünce koşup yanına gelmiş ve…
Çocuk: Ayşe öğretmenim ben de oynamak istiyorum, beni almıyorlar.
Öğretmen: Sen de onlarla oynayamadığın için üzülüyorsun.
Çocuk: Evet. Her şeyi denedim olmadı, kabul etmiyorlar.
Öğretmen: Her şeyi denediğini, deneyecek bir şey kalmadığını düşünüyorsun.
Çocuk: (Duralamış ve koşarak kaydırağın altına ulaşmış, kızlara) Bakın aklıma başka bir şey geldi.
Kızlardan biri: Sana demin söylemedik mi? Biz baba falan istemiyoruz, anlamıyor musun?
Çocuk: Ben yine baba olmak istediğimi söylemeyecektim ki..
Kız: Ne diyecektin?
Çocuk: Sizin apartmanın kapıcısı olayım, diyecektim.
Kızlardan biri: ….. Efendi, köpeği gezdir...
Diğeri: Dönerken de bakkaldan bana ekmek al.
Bir başkası………
ÇOCUKLARIMIZ KENDİ SORUNLARINI ÇÖZECEK YETENEKTELER
Bu örnek aslında bize ne çok şey anlatıyor. Eğer biz çocuklarımızın sorunlarını sahiplenip çözmezsek, çocuklarımız kendi sorunlarını çözebilecek yeteneğe sahipler. Onların sorunlarını çözmelerine fırsat vermeyerek büyümelerinin, kendine güvenmelerinin önüne set çekiyoruz aslında.
Bu örnekteki çocuğun yetişkin halini düşünelim. Acaba yaptığı bir işte başarısızlığa uğrasa pes eder mi, yoksa başka çözüm yolları mı arar?
Sevgili dostum bu örneği paylaştıktan sonra, “Eskiden olsa çocuğu dinledikten sonra onu elinden tutar, kızların yanına götürür, ‘Yaptığınız çok ayıp, bakın arkadaşınız da sizinle oynamak istiyor, hadi bakalım kardeş kardeş oynayın’ diye çocuğu aralarına koyardım. Tabii hepsi mutsuz olurdu” demişti. Çok doğru. En önemlisi de çocuk bir sorununun öğretmeni ya da ana babası tarafından çözüldüğünü gördükçe, sorunlarını çözüp çözemeyeceğini bile düşünmeden her başı sıkıştığında hemen büyüğüne koşar. Böyle olunca da kendine güvenen değil, büyüğüne güvenen bağımlı bir birey olur.
Etkin dinleme çocuğun kendi kararlarını vermesine, dolayısıyla sorumluluk duygusunun gelişmesine yardım eder:
Buna çok güzel bir örneği de kendi yaşantımdan vermek istiyorum. Oğlum lise birinci sınıfın son günlerinden birinde okuldan geldi ve bana:
Kerem: Anne ben önümüzdeki yıl matematik bölümüne mi gideyim, yoksa fene mi? Bu gün okulda sordular ben seçimimi yapamadım?
Ben: Karar veremedin.
Kerem: Evet, ikisini de istiyorum. Çünkü birinin ana dersi matematik, ötekinin fizik. İkisini de çok seviyorum.
Ben: İkisinden de vazgeçemiyorsun.
Kerem: Evet. Şimdi bak, matematiği seçersem matematiği 6 saat okuyacağım, fiziği 4 saat; feni seçersem fiziği 6 saat, matematiği 4.
Ben: Denklik bozulmuyor. (?)
Kerem: Şu şekilde bozulabiliyor: Saati az olan ders 2 saat seçmeli olarak alınabiliyor. (Bu noktada seçimini etkileyecek bir bilgi çıkıyor ortaya.)
Ben: Birini seçmeli olarak alırsan iki dersi de 6’şar saat okuyabileceksin.
Kerem: Evet ama seçmeli ders olarak matematiği düşünebilirim, fiziği değil. (Bir karar daha veriyor.)
Ben: Senin için seçmeli dersin seçimi de önemli demek ki.
Kerem: Evet. Seçmeli derste konular ana dersin konularını tamamlayacak şekilde seçilmiyor. O nedenle fiziği seçmeli alamam. (İşte karar belirmeye başladı)
Ben: Fiziği ana bölümde okuyup matematiği seçmeli almak sana daha uygun geliyor.
Kerem: Evet.
Ben: Fizikte hiçbir konunun noksan kalmasını istemiyorsun.
Kerem: Evet. Onun için ben en iyisi feni seçeyim. (Kesin karar ve kendi kararı.)
Bu örnekte neler oldu? Aslında ben oğlumun fiziği seçmesi gerektiğini bana sorduğu anda söyleyebilirdim. Çünkü fizik dersini tüm derslerinden daha çok sevdiğini biliyordum. Ama söyleseydim, bu O’nun değil benim kararım olacaktı. Ve O seçiminin sorumluluğunu taşımayacaktı. Bunun sayısız örneğini sizler de görmüşsünüzdür. Bazı ana babalar üniversite seçiminde çocuklarına baskı yapar ya da kendi istediklerini seçmesi için çocuklarını ikna etmeye çalışırlar. Sonuçta çocuk başarısız olursa, “Ben …. okumak istiyordum, siz bunu istediniz, sonuç bu!” deyip başarısızlığının sorumluluğunu kendi adına karar veren ana babasına yükler. (Böyle önemli kararlarında çocuklarımızı tek başlarına bırakmalıyız demiyorum. Elbette kendi düşüncemizi, onun istediği bölümlerin artı ve eksilerini ona anlatmak, başka bölümlerle ilgili bilgileri paylaşarak rehberlik etmek görevlerimiz arasında olmalı. Ancak son kararın ana babaya değil, gence ait olması gerektiğini söylüyorum.)
ETKİN DİNLEMEDE SORU SORMAK YOKTUR!
Yeniden örneğe dönelim: Oğlumun her cümlesini sanki ilk cümlesiymiş gibi ele aldığıma dikkat ettiniz mi? Aslında bu etkin dinlemenin kolay yanı.
Hiç soru da sormadım. Eğer soru sorsaydım bana vereceği yanıtla kendi düşünceleri dağılacak, ana yoldan patikaya girecek, sonra yine ana yola çıkmak için uğraşacaktı. Etkin dinlemede sorunu anlamak için de olsa soru sormak yoktur.
Çocuğumun sorununu çözmeyeceğimi bildiğim için rahattım ve bu nedenle de O’nu çok rahat dinleyebildim, kendi düşüncelerimi kendime sakladım ve paylaşmadım. Kararını kendisinin vermesini istediğim için O’nu etkilemeye çalışmadım.
Böylece oğlum bölümünü kendinden emin olarak seçti.
ETKİN DİNLEMENİN SONUÇLARI:
Etkin Dinleme ile büyüklerle küçükler arasında daha yakın ve anlamlı ilişkiler kurulur. Dinlenildiğini gören çocukta kendine değer ve önem verme duygusu gelişir. Benlik saygısı yükselir. Kendini var ve değerli hisseder. Özellikle gençler, kendilerini değerli hissettiklerinde, bu duyguyu kendisine yaşatan kişiye yakınlaşır ve onu daha çok sever. Çocuklar ve gençler sevip saydıkları büyüklerine sorun çıkarmazlar. Böylece disiplin için harcanan zaman, eğitim-öğretim için sevgi ve saygı içeren sorunsuz bir zamana dönüşür. Etkin dinleme, insanların birbirini daha iyi tanımalarına neden olur. Dinlenmenin tadını alan çocuk da ana babasının duygularına duyarlı hale gelir. Etkin dinleme aile iklimini yumuşatır. Etkin Dinleme çocuğun yetişkin benlik durumunu büyütür. Etkin Dinleme dinleyeni de değiştirir: Kabulünü arttırır.
NE ZAMAN KULLANILMALI?
Çocuk/konuşan yoğun duygular yaşarken, kodlanmış ileti gönderdiğinde ve sorunu olduğunda.
Konuşmayı çok sevmeyen çocukların beden dilleri de etkin dinlenip konuşmaları sağlanabilir:
Bir gün eve geldiğimde oğlumun müzik çaları odasının ortasında darmadağınık ettiğine tanık oldum. Henüz orta okuldaydı. Ne yapmaya çalıştığını sordum, uzaktan kumanda yapmak istediğini söyledi (O zamanlar kumanda aletleri yoktu ya da bizde yoktu). “Hıı” dedim ve odasından çıktım. Olan olmuştu. O anda, “Ya yapamazsan ne olacak, aleti gerisin geriye doğru olarak toplayabilecek misin?” gibi soruların duruma hiç yararı olmayacak, belki de O’nu iyice panikletecekti. Sustum. Aslında cesareti hoşuma da gitmişti. Bir zaman sonra odama geldi, hiçbir şey söylemeden yüzünde bir gurur ifadesiyle bana baktı, dönüp gitmek isterken, “Çok mutlu ve gururlu görünüyorsun” dedim. Döndü, “Evet öyleyim. Çünkü başardım. Aslında çok da korktum ya bozarsam diye” cümlesiyle başlayarak gece müzikle uyumak istediğini, ama uyuya kalırsa müzik çaların sabaha kadar açık kalmasından, kalkıp kapatırsa da uykusunun kaçmasından korktuğunu anlatarak bana içini açmış oldu. Eğer ben onun yüz ifadesini okuyup ona geri bildirim vermeseydim, yaptıklarıyla övünen bir yapısı olmadığı için çocuğumu dinleme şansımı kaybedecektim. İletişim engelleri, konuşan çocuğun konuşmasını engeller. Akan suyun önüne konulmuş bir set gibidir. Etkin dinleme ise suyun doya doya akmasını sağlar.
YANLIŞ KULLANIMLARI:
Çocukları rehberlikle etkilemek: (Zayıf not almış çocuğa)
- Bu kadar çalışmanın yetmediğini düşünüyorsun.
- Daha çok çalışmamı istiyorsun.
- İş işten geçmiş sayılmaz değil mi? (Bu örnekte büyük değil, çocuk etkin dinliyor aslında.)
Kapıyı açmak, sonra yüzüne kapamak:
- Üzülmüşsün.
- Evet çok üzüldüm.
- Bu kadar çalışmayla ne bekliyordun ki?
Papağanlaşmak: (Duyguyu değil kodu tekrar etmek)
- Anne ben güzel miyim?
- Güzel olup olmadığını merak ediyorsun.
Somut bir şey istediğinde:
- Anne harçlığımı ver.
- Harçlığını istiyorsun.
- Bırak şimdi etkin dinleme numaranı servis kaçacak, okula geç kalacağım.
(Bu örnek benim gruplarımdan birinde paylaşıldı. Anne, “Benim çocuğum etkin dinleme istemiyor diye dert yanmıştı.)
Empatisiz dinleme:
Eğer kendinizi çocuğunuzun yerine koyup dünyayı onun gözlerinden görüyormuşçasına algılamaya, sorunu karşısında ne hissetmiş olabileceğini anlamaya zamanınız yoksa ya da dinleyecek ve anlayacak durumda değilseniz, yani onunla empati yapamayacaksanız lütfen dinlemeyin. Yarım yamalak dinlenilmek çocuğu hırpalar, kendini değersiz hissettirir ve size olan güvenini sarsar. Kaldı ki ana babalar insandır, tanrı değil. Her zaman çocuklarının emrine amade olamazlar. Bir başka zamana erteleyip erteleyemeyeceğini sorun. Dinlediğiniz zaman da bedensel ve psikolojik olarak onunla birlikte olun. Göz göze, diz dize…
Dinleme en etkili iletişim becerisidir. Hemen hemen tüm anlaşmazlıklar dinlemeyi bilmediğimiz için tırmanıyor. Bir çatışma anında konuşanı, “Ona şimdi şunu söyleyeceğim bakalım ne yapacak?” diye hesap kitap yaparak dinlediğimizde elbette ki anlatanın ne anlattığını kaçırıyoruz. Oysa, “Ben ne söylemeliyim?” yerine “O ne anlatıyor?” diye dinlesek birçok çatışma başlamadan bitebilir ve ilişkiler sağlıklı bir zemine oturabilir.
Gordon’un Doktor Hasta İşbirliği kitabındaki uzun şiirin bir bölümü:
“Dinle…
..Belki dualar bazen bunun için işe yarar
Tanrı sessiz kaldığı, öğüt vermediği,
işleri düzeltmeye kalkmadığı için.
“O”, yalnızca dinler.
Senin işini sana bırakır.”
Sevgili ana babalar şimdi artık “duyguları anlama listesi” ndeki etkin dinleme yanıtlarınızı yazabilir ve pratiğe başlayabilirsiniz. Etkin dinlemenin bir beceri olduğunu, tekrarla yerleşeceğini ve önem verdiğiniz ilişkilerinizi daha doyurucu, anlamlı ve sıcak kılacağını hatırlatmak istiyorum.
(Öneri: Son üç yazıyı arka arkaya okumanızda yarar var. Bu yazı çok gecikti çünkü.)
Tüm uğraşlarınız kolay gelsin.
